VĨNH PHÚC
Nhạc
sĩ Hoàng Thi Thơ (1929-2001) sinh tại Triệu Phong, Quảng Trị, nhưng cũng như Duy Khánh,
Nguyễn Hữu Ba…ông đã có quá trình sinh sống và hoạt động tại Huế: Cuối năm 1945
cuộc kháng chiến chống Pháp bùng nổ, Đoàn Tuyên truyền Kháng chiến hoạt động
tuyên truyền tại mặt trận Huế có cả nhạc sĩ Trần Hoàn và Hoàng Thi Thơ… Tháng
2/1947, mặt trận Huế bị vỡ, phần lớn văn nghệ sĩ Huế đã rời thành phố tham gia
kháng chiến ở khắp các chiến trường Bình Trị Thiên, Liên khu 4…
Nhân
đọc cuốn hồi ký “Tân Nhân & Xa khơi”
(Nxb Lao Động, 2013) của NSƯT, ca sĩ Tân Nhân - người ca sĩ đã thể hiện thành
công nhất bài hát Xa khơi của nhạc sĩ
Nguyễn Tài Tuệ trước đây,…được biết thêm cuộc tình bi đát của chính ca sĩ với
nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, nhất là phần cuối hồi ký có đăng lại đơn đề nghị của ca
sĩ Tân Nhân gửi Bộ Văn hóa và Thông tin năm 2007 về việc công bố sáng tác của
nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ tại Việt Nam. Trong đó có đoạn viết: “Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ từng là một người đồng
chí đồng đội của tôi trong kháng chiến chống Pháp... Trong sáng tác âm nhạc dù
trong môi trường nào, những sáng tác của nhạc sĩ cũng đều mang âm hưởng dân ca,
đậm màu sắc dân gian, nội dung ngợi ca tình yêu đất nước quê hương… Điều đáng
tiếc vì những lý do lịch sử, các tác phẩm của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ chưa được
phép sử dụng trong nền nghệ thuật của chúng ta mặc dù nó vẫn được lan truyền
trong dân gian”…
Trên
cơ sở tham khảo danh mục các bài hát đã được cấp phép cho tác giả Hoàng Thi Thơ
hiện nay của Cục Nghệ thuật Biểu diễn - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch… xin
nêu dẫn một số ca khúc tiêu biểu thấm đẩm âm điệu dân tộc đã đi vào lòng công
chúng xưa và nay.
Trong
sự nghiệp sáng tác của Hoàng Thi Thơ, gồm hằng trăm ca khúc và nhiều thể loại
âm nhạc khác, thì mảng đề tài quê hương với “đồng xanh, lúa vàng,
gió mát, trăng thanh” đã tạo nên một sắc màu, một âm điệu đặc trưng trong âm nhạc,
vẽ nên một bức tranh thủy mạc gắn bó một thời với làng quê Việt Nam xinh
đẹp, thanh bình…Có thể, ông đã sống qua một thuở thiếu thời tại một làng quê
xinh đẹp là làng Bích Khê quê của ông, nên những nét đẹp của làng quê đã như một
nét chủ đạo, có mặt hầu hết trong ca khúc về quê hương của ông; Có thể, xuất
phát từ lòng yêu nước, yêu quê hương được hun đúc trong thời tham gia kháng chiến
(Từ năm 1945, tham gia đoàn văn nghệ Quảng Trị do nhạc sĩ Nguyễn Hữu Ba làm trưởng
đoàn. Năm 1946, cùng với nhạc sĩ Trần Hoàn gia nhập đoàn tuyên truyền kháng chiến
Trung bộ do nhà văn Hải Triều phụ trách. Năm 1947 làm phóng viên và biên tập
viên báo "Cứu Quốc" tại Liên khu 4 do Lưu Quý Kỳ làm chủ nhiệm
kiêm chủ bút và nhà thơ Chế Lan Viên làm trưởng ban biên tập…), nên đề tài quê
hương luôn là nét son trong toàn bộ sáng tác của ông…Tiêu biểu là chùm ca khúc:
“Gạo trắng trăng thanh”, “Duyên quê”, “Trăng rụng xuống cầu”, “Rước tình về với
quê hương”, “Đám cưới trên đường quê hương”, “Mấy nhịp cầu tre”, “Tình ca trên
lúa”, “Ô kìa, đời bỗng dưng vui”, “Tình lúa duyên trăng”, “Rong chơi cuối trời
quên lãng” “Múc ánh trăng vàng”…hay những ca khúc viết về những mối tình quê:
“Chuyện tình cô lái đò bến Hạ”, “Chuyện tình người trinh nữ tên Thi”, “Chuyện
tình La Lan”, “Túp lều lý tưởng” v.v…
Âm
hưởng dân gian biểu hiện trong dòng nhạc quê hương của Hoàng Thi Thơ
không hẳn là sự vận dụng cụ thể từ một làn điệu dân ca cụ thể nào, mà chất
liệu ấy được tích hợp bằng những yếu tố sau:
-
Tuyến giai điệu hình thành từ vị trí ngữ âm trong ca từ, đó là sự lên bổng xuống
trầm của giai điệu đều khớp với các dấu giọng trong tiếng Việt, cộng với lời ca
trữ tình nhưng mộc mạc như khúc ca dao, kèm theo là tiếng láy, tiếng đệm, tiếng
đưa hơi đặc trưng của dân ca đã làm cho ca khúc bàng bạc màu sắc gió nội hương
đồng, gần gũi với tâm hồn công chúng Việt Nam. Yếu tố này chúng ta thấy quán
xuyên trong các ca khúc: “Duyên quê”, “Mấy nhịp cầu tre”, “Gạo trắng trăng
thanh”…
Trong
“Duyên quê”: …dầm mưa dãi nắng (mà) em biết
yêu trăng đẹp ngày rằm… Một buồng cau trắng (mà) duyên đôi ta nên vợ thành chồng…
…(mà) đôi chúng ta xây dựng đời này…
Thí dụ 1.
Trong
“Mấy nhịp cầu tre”: …Cho chàng (là chàng)
làng bên ấy, Thương em (là em) thôn bên này…(hơ hơ hơ hơ hơ hơ) Cầu tre (tang tịch
tình tang)…
Thí dụ 2.
Trong
“Gạo trắng trăng thanh”: …Sông dài (Long
là) Cửu Long v.v…
Thí dụ 3.
-
Mặc dù kiến thức âm nhạc cổ điển phương Tây đã được ông trau dồi thấu đáo, (Từng
học lớp harmonie (Hòa âm), fugue (Fuga), contrepoint (Đối vị), orchestration
(Dàn nhạc), instrumentation (Nhạc khí pháp) và direction d'orchestre (Sáng tác
giao hưởng) với École Universelle (Pháp). Năm 1956 đã xuất bản sách: “Để sáng
tác một bài nhạc phổ thông”) nhưng trong ca khúc viết về quê hương, dân tộc thì
ông đã kế thừa vốn nhạc cổ truyền, không lệ thuộc hoàn toàn vào cấu trúc hình
thức âm nhạc phương Tây. Chẳng hạn trong phát triển giai điệu âm nhạc, nhạc sĩ
thường hay sử dụng điệu thứ tự nhiên; thủ
pháp nhắc lại âm hình, nhất là thủ pháp mô phỏng, nên tiết chế được chất liệu để
tập trung vào chủ đề, hình tượng âm nhạc đã đặt ra, tạo sự dễ nhớ, dễ hiểu cho
người nghe, như ca khúc “Chuyện tình cô lái đò bến Hạ”, “Chuyện tình người
trinh nữ tên Thi”, “Duyên quê” v.v…
Dù
ca khúc được cấu trúc bằng thể thức hai đoạn đơn, ba đoạn đơn theo lý thuyết âm
nhạc phương Tây nhưng hầu như không chú trọng đến tính tương phản, đối tỉ giữa
đoạn một và đoạn hai. Thủ pháp Hoàng Thi Thơ thường sử dụng là điệp câu, điệp
đoạn, hay với thủ pháp mô phỏng theo kiểu sự chuyển hệ thang âm trong âm nhạc cổ
truyền, và thường là chuyển lên quãng bốn, nên màu sắc dân tộc rất đậm đà.
Thủ
pháp mô phỏng theo kiểu chuyển hệ này đã tạo nên một cấu trúc hình thức xinh xắn
trong bài “Chuyện tình cô lái đò bến Hạ”:Câu 1 ở bậc chủ là Rê, câu 2 mô phỏng
lên 1 quãng bốn là Son.
Thí dụ 4.
Âm nhạc chỉ bằng một đoạn 2 câu như thế nhưng tác giả đã chuyển tải 6 lời ca
mang nội dung khác nhau để kể về chuyện tình cô lái đò Bến Hạ. Cách cấu trúc
này gần với dân ca một làn điệu nhưng được hát nhiều lời khác nhau. Thủ pháp
này được tác giả sử dụng nhiều trong các ca khúc khác. Trong ca khúc “Trăng rụng
xuống cầu” sự mô phỏng lên quãng bốn không phải giữa câu 1 và 2, mà giữa đoạn một
và đoạn hai:
Thí dụ 5.
Thủ pháp chuyển hệ thang âm được sử dụng
càng khéo léo hơn trong bài “Duyên quê”. Giọng chủ là Rê thứ tự nhiên nhưng
giai điệu chỉ tiến hành trên trục chính thang 5 âm: rê – fa – sol – la – đô
(không có âm mi, âm sib chỉ thêu ở thì yếu của phách):
Thí
dụ 6.
Qua đoạn II, xuất hiện hóa biểu mới của giọng sol trưởng (fa#),
nhưng thực tế không phải có sự chuyển điệu qua bậc IV trưởng, mà tác giả chỉ
chú trọng việc thay đổi màu sắc bằng đặc điểm quãng 3 trưởng đi xuống từ âm chủ
(rê – si bình - la…) thường thấy trong dân ca, nhất là dân ca Nam Bộ.
Thí dụ 7.
v.v...
-
Ngoài hai yếu tố bổ trợ trên, việc vận dụng thang 5 âm trong dân ca Việt Nam
vào ca khúc mới, tác giả đã tạo nên sự gần gũi với nhạc ngữ dân tộc. Bởi
thang âm là yếu tố chủ yếu mang lại âm hưởng dân gian trong ca khúc Hoàng Thi
Thơ. Sự lựa chọn ngôn ngữ âm nhạc dân tộc trong sáng tác ngững năm 50 ở bối cảnh
miền Nam quả thật là hiếm hoi. Nhưng trong số ít đó, không như Phạm Duy, Dương
Thiệu Tước, Nguyễn Hữu Ba, Châu Kỳ…ông đã khéo kết hợp, lựa chọn, trang sức cho
ca khúc mình những quãng đặc trưng trong thang 5 âm của các điệu hò, điệu lý…Dù
không hoàn toàn xây dựng trên thang 5 âm nhưng tác giả khéo léo pha màu đậm hay
nhạt khác nhau giữa thang âm bình quân phương Tây và thang âm dân tộc.
Trong
ca khúc “Đám cưới trên đường quê” tác giả sử dụng gần như chủ yếu là thang 5
âm: mi - son - la - si – rê. Âm bậc II: fa# chỉ thoáng qua trong một
motif vào cuối bài, còn âm đô – bậc VI thì hoàn toàn vắng bóng.
Thí dụ 8.
ĐÁM CƯỚI TRÊN ĐƯỜNG QUÊ
Hoàng Thi Thơ
Ca
khúc “ Chuyện tình cô lái đò Bến Hạ”, trong câu 1 (thí dụ trước) hình thành trên thang 5 âm: rê – fa – son – la – si –
rê. Qua câu 2 có chuyển hệ thang âm nên phát sinh thêm chỉ 1 âm với vai trò lướt
thoáng qua một lần: âm đô…
Thí dụ 9.
…và
kể cả trong bài “Trăng rụng xuống cầu” (thí
dụ trước). Đó là cách pha trộn màu sắc mà âm hưởng 5 âm vẫn là chủ đạo. Có
thể thấy cách thức trên trong ca khúc
“Duyên quê”, “Tình ca trên lúa”, “Gạo trắng trăng thanh” hoặc “Mấy nhịp cầu
tre”, “Rước tình về với quê hương” sau đây:
Ca
khúc “Mấy nhịp cầu tre” được viết trên giọng Đô thứ tự nhiên. Trong cả đoạn I,
bậc VI (lab) không xuất hiện, bậc III (mib) chỉ xuất hiện
trước nhịp kết…Vì vậy, giai điệu chính hầu như được hình thành trên thang 5 âm:
Đô - rê - fa - son - sib :
Thí dụ 10.
Tương tự như thế, ca khúc “Rước tình về với quê hương” theo
hóa biểu là giọng Son thứ, nhưng vắng mặt âm bậc VI (mib); âm bậc II
(la) cũng chỉ xuất hiện bằng âm lướt, nên trục âm chính vẫn nổi trội lên chất
liệu, màu sắc 5 âm: Son – sib – đô – rê – fa:
Thí dụ 11.
Nhạc
sĩ Hoàng Thi Thơ sáng tác rất nhiều thể loại, kể cả những thể loại mang tính
nghệ thuật cao như Trường ca, Nhạc cảnh, Nhạc kịch, Nhạc múa và Nhạc phim…nhưng
sống mãi với thời gian, tồn tại lâu bền trong lòng công chúng Việt Nam là thể
loại ca khúc với dòng nhạc quê hương. Có một ai đó đã nhận xét: …“ ông như nhà
nhiếp ảnh tài ba đã ghi nhận toàn vẹn khung cảnh sinh hoạt đầy màu sắc, âm
thanh và hồn tính của truyền thống dân tộc hiền hòa nhân ái”…và, như một nhà
văn, đồng hương, đồng tộc với nhạc sĩ đã nhận xét: “…có lần nhân kỳ nghỉ
hè về thăm làng, dự một buổi liên hoan văn nghệ ngoài bãi cỏ trước đình làng.
Đêm trăng sáng, gái trai làng vui vẻ vỗ tay hát:
Trong
đêm trăng, tiếng chày khua. Ta hát vang trong đêm trường mênh mang. Vô đây em,
dù trời khuya anh nhớ đưa em về...
“Trong bối cảnh này,
tôi bỗng nhận ra rằng bài Gạo trắng trăng thanh này dễ thương lạ
lùng. Khó có nhạc sĩ nào tìm được một giai điệu thích hợp với tâm hồn mộc mạc của
trai gái làng tôi hơn là những Gạo trắng trăng thanh, Trăng rụng xuống cầu,
Duyên quê của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ. Thuở ấy nếu không có ông, không biết
những người bạn trẻ của tôi ở làng Bích Khê sẽ hát nhạc gì?” (Hoàng Phủ Ngọc
Phan, (2000), 50 năm văn nghệ, http://www.hoangtocbichkhe.com/)
Điểm
xuyết qua một vài yếu tố góp phần làm cho một số ca khúc quê hương của nhạc sĩ
Hoàng Thi Thơ đậm đà âm hưởng dân gian trên quan điểm âm nhạc học. Dòng ca khúc
đã đóng góp một màu sắc đặc trưng vào truyền thống, vào kho tàng ca khúc Việt
Nam. Hy vọng, sẽ có một chuyên khảo đầy đủ về sự nghiệp âm nhạc của ông.
Vĩnh
Phúc
TÀI
LIỆU THAM KHẢO
- Tân
Nhân (2013), Hồi ký “Tân Nhân & Xa
khơi”, Nxb Lao Động.
- Hoàng
Phủ Ngọc Phan, (2000), 50 năm văn nghệ,
- Hoàng
Thi Thơ
(1956), Để sáng tác một bài nhạc phổ
thông, Nxb Khai Trí, SG.
- Du
Tử Lê (2010), Hoàng Thi Thơ, xuất hiện
như một cơn lốc lớn, http://www.saungon.net/
- Du
Tử Lê (2010), Hoàng Thi Thơ: Con beo gấm
của những vùng trời nghệ thuật khác, http://www.nguoiviet.com
và http://www.saungon.net/.
-
Nguyễn Xuân Hoa (2015), 70 năm – một dòng
chảy văn học nghệ thuật nối tiếp văn mạch của vùng đất Thuận Hóa - Phú Xuân -
Huế, Tc. Sông Hương, số 319/09-15.
-
LH các Hội VHNT Thừa Thiên Huế (2015), Kỷ
yếu 70 năm Hội Văn học Nghệ thuật Thừa Thiên Huế (1945 – 2015), Nxb Thuận
Hóa, Huế.
-
Vĩnh Phúc (2015), Sơ khảo về lịch sử hình
thành dòng âm nhạc mới ở Thừa Thiên Huế, Thông báo khoa học, Học viện Âm nhạc
Huế, số 11.
- Nhớ nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, www.tuoitre.vn/
- Hoàng Thi Thơ: Ông
tiên còn vướng bụi trần, www.dactrung.com
- Tân nhạc Việt Nam -
Rước tình về với quê hương, https://dotchuoinon.com
- Hoàng Thi Thơ một nhạc sĩ tài hoa… hoanghuuquyet.vnweblogs.com
-----------------------------------------------
BÀI ĐÃ ĐĂNG
- Trên website Hội Nhạc sĩ Việt Nam
Giới thiệu Sách Báo xưa ☛
-----------------------------------------------
BÀI ĐÃ ĐĂNG
- Trên website Hội Nhạc sĩ Việt Nam
- Tạp chí Nghiên cứu âm nhạc, Viện Âm nhạc, Hà Nội số tháng năm 2018
Giới thiệu Sách Báo xưa ☛
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét